De voormalige gevangenis aan het Wolvenplein is sinds 2000 een Rijksmonument. Dat is bij vrijwel iedereen bekend. Maar hoe en waarom heeft het Wolvenplein eigenlijk een monumentenstatus gekregen? We vroeg het aan Bettina van Santen, architectuurhistoricus op de afdeling Erfgoed bij de gemeente Utrecht, en al vele jaren bij Wolvenplein betrokken.
Dus om met de (cel)deur in huis te vallen: hoe komt Wolvenplein aan z’n monumentenstatus?
‘In de jaren ’90 van de vorige eeuw bestond de landelijke wens om cultuurhistorisch erfgoed uit de periode 1850-1940 te gaan inventariseren. Tot die tijd waren alleen gebouwen voor 1850 in kaart gebracht. Bij die landelijke inventarisatie kwam Wolvenplein zowel op het gemeentelijke lijstje als die van het Rijksvastgoedbedrijf naar voren als zeer waardevol. Er was dus geen enkele discussie dat Wolvenplein níet aangewezen zou worden als Rijksmonument.’
Waarom is Wolvenplein dan zo bijzonder?
‘Het gehele complex van cellen, voorgebouwen, kerk en muur is een zeldzaam en gaaf bewaard gebleven voorbeeld van een kruisvormig cellulaire gevangenis. Dat houdt in dat we vanuit cultuurhistorisch oogpunt de geschiedenis van ons strafsysteem kunnen aflezen aan het Wolvenpleincomplex. Hoe we in Nederland door de jaren heen omgaan met het straffen van mensen, haal je niet alleen uit verhalen en onderzoek maar kun je ook daadwerkelijk zien in het ontwerp en principe van het gebouw. Gestraften kregen een individuele cel om ‘met de beste voornemens bezield’ terug te keren in de samenleving.’
‘Daarnaast is de specifieke plek van de gevangenis aan de stadsbuitengracht op het voormalige bolwerk Wolvenburg, wat jaren als stadsverdediging heeft gediend, en het door Zocher ingerichte singelpark ook monumentaal.’
Wat betekent dat voor de herontwikkeling van Wolvenplein?
‘Een monumentenstatus wil niet zeggen dat er niks meer kan en mag. Het complex heeft zich immers altijd aangepast aan de wensen en de eisen van elke nieuwe tijd. Zodoende kon het pand ook in gebruik blijven. Vanuit het oogpunt van Monumentenzorg zijn alle ingrepen die gedaan gaan worden vergunningsplichtig. De nieuwe herontwikkelingsplannen en initiatieven dienen zorgvuldig afgewogen te worden tegen de monumentenwaarden. En omdat het een Rijksmonument betreft, adviseren zowel de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (OCW) als de gemeentelijke commissie Welstand en Monumenten. Daarnaast moet natuurlijk ook nog de gewone bestemmingsplanprocedure worden doorlopen.’
Met zo’n hoge waardering als Rijksmonument en een uitgebreid vergunningstraject, zijn er dan überhaupt nog mogelijkheden om iets met de oude gevangenis te kunnen doen?
‘O ja, zeker wel. Er zijn tal van voorbeelden in Nederland en het buitenland waar andere gevangenissen een tweede leven hebben gekregen. Het gaat om de mix van functies waar vraag naar is en passen bij de huidige tijd. Hoe zorg je ervoor dat die met respect voor de geschiedenis van het complex gerealiseerd kunnen worden. In Utrecht is bijvoorbeeld het voormalige postkantoor aan de Neude een geslaagde monumentale herontwikkeling. Met respect voor de historische waarde van het indrukwekkende gebouw heeft het een multifunctionele invulling gekregen. In Wolvenplein liggen ook verschillende mogelijkheden om gebouwdelen een nieuwe bijzondere functie te geven, het complex meer open te maken en zorgvuldige architectonische ingrepen te doen. Wolvenplein als een toekomstbestendig en waardevol nieuw stukje stad waar bewoners en bezoekers van Utrecht van kunnen gaan genieten, zie ik dan ook zeker voor me!’